معرفی دروازه های تاریخی شهر طوس

معرفی دروازه های تاریخی شهر طوس

دروازه رزان

در بخش شمال شرقی شهر دروازه رزان قرار گرفته است، که امروز از معبر آن اثری باقی نمانده است. در بیرون از آن، قلعه کردها و در درون آن مجموعه آرامگاه فردوسی واقع شده است. در جایگاه قرارگیری دروازه دیواری گلی یافت شده است که از زیر آن مجرای آبی عبور می کند. آثار دروازه کنونی معلوم است. این دروازه درست به طرف شمال شرقی، یعنی پشت به قبله است و جلوخان بزرگی داشته است. فاصله بین دو برج جلوخان ۹۲ متر و عرض جلوخان ۱۸ متر است. قرية رزان به فاصله ۲ فرسخی از این محل در کنار جاده کلات است و از همین محل به طرف پاز یا باژ، که مولد فردوسی است می روند. یعنی از طوس به حسن آباد و از آنجا به «خوش هوا» و بعد به پاژ (یا فاز) و فارمد (پرمی) می روند. و در این مکان که آرامگاه فردوسی است در قدیم تپه بلندی بوده که پیرمردها می گفتند مقبره فردوسی بوده، ولی شگی نیست که قبر فردوسی درون دروازه رزان بوده و کلام نظامی عروضی که صد سال بعد از مرگ فردوسی آنجا را زیارت کرده سند تاریخی است. بدیهی است تا آن زمان قبر فردوسی باقی بوده و نظامی اشخاصی را که به یک واسطه فردوسی را ملاقات کرده اند دیده است. تور مشهد

آثار حصار و بروج تقریبا در تمام دوره شهر چنان که ذکر شد معلوم است.

بعضی جاها پایه های بروج خراب شده و محل آنها را به زحمت می توان تشخیص داد. بعضی جاها فقط سرباره خراب شده و پایه های بروج به خوبی باقی است. چنان که از روی نقشه ضمیمه معلوم است، شهر شکل هندسی ندارد. در واقع کثیرالاضلاعی است غیر منظم که انحراف زوایای آن از طرف راست یا چپ ۳۰ تا 45 درجه، و مشتمل بر یک صد و شش برج است، و فاصله بین هر دو برج ۵۰ متر است. تور مشهد

محیط شهر قریب پنج کیلومتر و نیم است. طویل ترین ضلع آن طرف دروازه رزان است که مشتمل بر ۲۱ برج و طول شهر در حدود یک کیلومتر است. ضخامت پایه دیوار 6 متر است. در تمام این دوره فقط در چهار موضع آثار دروازه مشاهده می شود، و می توان به طور اطمینان گفت که دروازه های اصلی شهر منحصر به این چهار بوده، اول: دروازه رزان که شرح آن گذشت.

دروازه سر آسیا

دروازه ای است در ناحیه غربی، که آن را دروازه سرآسیا نامیم. سرآسیا قرية معتبری است که در خارج قلعه طوس نمایان است، و از این دروازه به جانب آن می روند. ابعاد جلوخان آن تقریبا مانند دروازه رزان است. مابین این دو دروازه سی برج از حصار فاصله است. قسمت مهم اراضی طرفین این ضلع متعلق به اسلاميه است و قسمت شمالی خارج شهر سابق معروف به اراضی چهارباغ بوده است. در نزدیکی دروازه سر آسیا به فاصله پنج برج نهر آبی وارد شهر می شود، معروف به آب آمرغان، که طوس را قطع می کند و نزدیک قریه اسلامیه از حصار خارج می شود ( امرغان قریه ای است خارج طوس). کشف رود در طرف این دروازه تقریبا به موازات حصار است. در فاصله صد متری از این دروازه آثار پلی دو چشمه در روی رودخانه مشاهده می شود که فقط آجرهای قاعده پل باقی مانده است. در این نقطه رودخانه قدری به طرف مغرب منحرف شده، پس از مقداری پیچ و خم باز به موازات حصار شهر حرکت می کند. قریه دیگری از خارج دروازه پیداست، موسوم به قریه ختایان. تور مشهد

دروازه مشهد

به تصریح نزهت القلوب به دروازه رودبار موسوم بوده، درست مساوی و محاذی دروازه رزان است ؛ ولی دو برج طرفین آن منهدم شده است. ضلع مابین دروازه سر آسیا و دروازه مشهد مشتمل بر ۲۵ برج است و حصار چندین پیچ و خم دارد. در نزدیکی دروازه سر آسیا و مقابل پل مخروبه، در درون حصار، قرية طوس علیاست که مشتمل بر ۲۰ خانوار است. در این محل از رودخانه نهری جدا می شود، که اراضی قریه سرباغان را مشروب می سازد. در مقابل دروازه مشهد به فاصله ۱۲۰ متر پلی است از آجر و ساروج مشتمل بر ۸ چشمه که هر دهانه چهار متر و نیم است و بین هر دو چشمه دالانی است به موازات مجرای آب، که از نظر مکانیکی شاید برای نشستن و تماشای آب ساخته شده است. تور مشهد

این رودخانه که اصلا از النگ (مرغزار) رادکان سرچشمه می گیرد، آبش در بهار نسبتا زیاد است و در تابستان کم می شود. ولی در همان فصل هم به واسطه زه آب و چشمه سارهای درونی، اراضی زیادی را مشروب می سازد. این رودخانه در دو ناحیه غربی و جنوبی شهر تقریبا به موازات حصار شهر است، گاهی نزدیک و گاهی دور می شود. در دو محل دروازه سرآسیا و دروازه مشهد بسیار نزدیک حصار می شود. بعد متدرجا دور شده و در جنب قريه «مردار کشان»، در نقطه که «گرداب خشتی» می نامند انحراف زیادی پیدا می کند. در آن محل نیز آثار پلی مشاهده می شود بعد تا «پل خاتون» که ۷ فرسخی جنوب سرخس سرخس است، امتداد یافته در آنجا به هریرود متصل می شود.

دروازه اسپندیان

یا دروازه هشت تراب (هشت تراب شاید محرف حاج تراب باشد، که صاحب جهانگشای نادری قلعه ای را در طوس به این اسم می نامد) که در ناحیه شرقی شهر واقع است. مابین این دو دروازه سی برج فاصله است سر باغان در مقابل برج ۱۲ به فاصله صدمتری از دیوار قلعه است. در برج ۲۰ معبری است که به طرف مردار کشان می رود. اراضی طرفین این ضلع یک قسمت متعلق به سرباغان و قسمت دیگر متعلق به اسپندیان است. اسپندیان قریه ای است در خارج دروازه طرف شرقی شهر. و اراضی گندم کاران وصل به دیوار شهر است.

هشت تراب قلعه مخروبه ای است در بالای تپه مرتفعی به فاصله نیم فرسنگ از این دروازه. از دروازه اسپندیان [که] به جانب دروازه رزان می رویم، از پهلوی دروازه درست متوجه شمال می شویم. حصار در این قسمت محفوظ مانده و حتی سر دیوار که جان پناه نامیده می شود، باقی است. ظاهرا بعد از خرابی آن را تعمیر کرده اند (پیرمردی می گفت: دختر شاهی خواسته است قلعة طوس را بسازد. بعد از این که این قسمت را ساخته، همه به او گفته اند چرا زحمت بیهوده می کشی؟ این شهر هرگز به نام دختر موسوم نخواهد شد، همیشه منسوب به طوس نوذر است. لذا دختر ساختن قلعه را ترک کرده است).

از اراضی اسپندیان، به اراضی طوس سفلی می رسیم. قرية طوس سفلی درون حصار وصل به دیوار و مشتمل بر ۲۰ خانوار است و طرفین باره اراضی زراعتی طوس سفلی است. در خارج باره باغ مشجر و باصفائی است معروف به باغ طوس و بر روی یکی از بروج قلعه عمارتی ساخته شده که به این باغ نگاه می کند. از این عمارت متوجه به شمال غربی می شویم و بعد از هشت برج به دروازه رزان می رسیم. بیرون باره، قلعه اسلامیه است و درون باره باغ اسلاميه که باغ مصفائی است و به آرامگاه فردوسی منتهی می شود. در تمام طول حصار چندین بریدگی هست که بعضی از آنها مهم و معابر قراء اطراف است، ولی از قرائن به خوبی معلوم است که هیچ یک از این معابر دروازه نبوده، بلکه بعد از خرابی باره زراعین برای ارتباط داخل به خارج ایجاد کرده اند.